Да 600-годдзя Сяльца

Што ў імені тваім...

Як мой кут маленства не выполваюць,-
Адрастаюць памяць і любоў.
Алесь Каско.

Усяго ў шасці кіламетрах ад Бярозы знаходзіцца населены пункт, які сёння завецца вёска Сялец. Улетку праз яе з шумам, грукатам, свістам праносіцца плойма аўтамабіляў - людзі едуць адпачываць на вадасховішча, якое носіць назву Сялец. Што думаюць яны, раўнадушна паглядаючы праз шкло сваіх машын, аб гэтым населеным пункце, ды і ці думаюць наогул нешта аб ёй, звычайнай вёсцы, якая не заўсёды была вёскай? Сяльцом яна завецца спрадвеку, а вёскай стала толькі ў гэтым стагоддзі, а раней была мястэчкам, сялом. А веку ёй многа - 600 гадоў, рэдка які населены пункт можа пахваліцца гэтакім даўгалеццем.

Пішу гэтыя радкі не столькі з нагоды юбілею, а больш для таго, каб карэнныя і некарэнныя жыхары крыху дачыніліся да гісторыі гэтага кутка, бо не ўсё ж пайшло на звод.

Можна з вялікай доляй дакладнасці сказаць, што першыя сельчукі сяліліся паралельна рэчцы Башта (гэта сёння яна - безымянны канал), якая рабіла рэзкі загін і праз кіламетры два ўпадала ў Ясельду. Вось на яе сухіх, высокіх берагах, на грудзе, аб чым гаворыць і назва вуліцы Грудок (сёння вуліца Здановіча), і пачалі сяліцца нашы далёкія продкі - гэта цвёрдае высокае месца ў забалочаных абшарах. Паступова асвойваючы мясціны, людзі забудоўвалі вуліцу Вэлікую (я буду ўжываць мясцовую гаворку, гэта прыдасць артыкулу каларыт і гістарычную праўдзівасць). Сёння гэтая вуліца называецца інакш - 1 Мая. Не маю нічога супраць ні Першага Мая, ні тым больш Лявона Здановіча (ураджэнца в. Сашыца), але шкада спрадвечных назваў, я б іх аднавіў, бо мода на назвы, якія лічыліся сучаснымі, праходзіць. Увогуле ж, трэба сказаць, наш край вельмі многа страціў назваў, якіх ужо не адродзім ніколі. А гэтыя назвы былі свае, простыя, крыху паэтычныя, непаўторныя.

Асушаныя балоты, а асабліва створанае вадасховішча, пахавалі вялікую колькасць цудоўных мясцін, багатых лесам, ягадамі, грыбамі і рыбай. Так, так, рыбай, якой зараз у нас на стале не прыбавілася, хаця вадасховішча і рыбгас існуюць ужо не адзін год. Там, на яго дне знаходзяцца Падверб'е і Дубаўскі барок, Заберэззе, Сімонікаў лес, Плёс, Пэтэле, Озерэц, Ліповэц, Усаціха, Дуле, Пасочка, Зарадохач, Міжэрэкі і шмат іншых балот, сенажацей, лясоў і падлескаў. А дзе мілыя памяці многіх старажылаў рачулкі Радахоч, Тураса? Гіне прырода - губляюцца назвы. Губляюцца назвы - мяняюцца людзі. Чалавеку ў яго мітуслівым жыцці, адарванасці ад прыроды, няма калі азірнуцца, пашкадаваць тое, што гіне, што мяняе душу. Няма што перадаць сваім нашчадкам, захаваць непаўторнасць месца, часу. Разумею, што захаваць усё немагчыма, але ж так хочацца, каб дзеці і ўнукі, пачуўшы словы Корчыкі, Кут, Лаз, Гай, Алёс, Глінкі, Плітніца, Выган, Даткі, адчувалі любоў, абуджэнне памяці, свае вытокі. Ці здзейсніцца гэта?

Але ж вернемся да працэсу засялення і забудовы Сяльца. Можна засведчыць, што ўжо ў XIV стагоддзі гэта быў значны населены пункт. У наступным стагоддзі яго межы рэзка пашырыліся. Так як у часы яшчэ князя Вітаўта было дазволена сяліцца яўрэям, то на поўдзень ад гістарычнага цэнтра Сяльца пасяляецца кампактная калонія яўрэяў, і гэты заселены імі раён да сённяшняга часу называецца Фурштат (ад яўрэйскага vorstadt - перад горадам), а з паўночнага боку, на другім беразе ракі Башта, засяляюцца звычайныя сяляне, і гэтая частка атрымоўвае назву Прадмесце. Абедзьве назвы маюць адзін і той жа змест - перад горадам, местам (ад украінскага місто - горад), тым больш, што плошча перад царквою і зараз называецца Место, праўда, яна сёння рэдка выкарыстоўваецца, але раней казалі: пайду на Место. Сапраўды, Сялец быў местам, больш правільна - мястэчкам, з усімі выцякаючымі з гэтага абставінамі. Таму калі і называюць "местачковымі" жыхароў нашых, то не трэба на гэта крыўдзіцца. Проста трэба ведаць гісторыю, як тым, хто пакрыўдзіць, так і тым, хто крыўдзіцца. Канешне, заўсёды крыўдна, калі нешта з прэтэнзіямі, гонарам губляе свае магчымасці. Але, што зробіш, гісторыя няўмольная.

Засяленне працягвалася. На ўсходнім напрамку ўзніклі вуліцы Бярозаўская, Новая, Свіная (невялічкая вуліца, хутчэй завулак, па якім на выган ганялі свіней), ад Прадмесця на захад - Алендры, Клебанея. Калі другую назву яшчэ можна расшыфраваць, то першую пакуль немагчыма. Ужо з сталым векам, але найбольш маладая вуліца - Осада (тут у 20-30 гг. нашага стагоддзя сяліліся асаднікі, польскія афіцэры і сяржанты запаса, якія мелі права насіць зброю і нейкім чынам выконвалі абавязак памежнікаў).

У канцы XVIII-пачатку XIX стагоддзя змяніўся воблік вуліц Вялікай, Грудка і Прадмесця. Яны сталі шырокімі, роўнымі, абапал іх былі выкапаны равы: ад Мальча на Слонім павінен быў легчы гасцінец, "кацярынінскі шлях", рэшткі яго, як і дрэў, якія былі пасаджаны тады абапал, можна ўбачыць і сёння.

Аб нашай вёсцы ўжо друкаваліся скупыя гістарычныя дадзеныя. Мне ж хацелася абудзіць памяць аб тым, што ёсць яшчэ, і напомніць аб страчаным, тым больш, што яго можна было захаваць, што многае прапала і прападае ад нашага раўнадушша, нашай абыякавасці да сваёй гісторыі, да свайго мінулага, сваіх каранёў.

М. Пейган
"Маяк" №45, 1997 г.