Месца і роля рэлігіі ў этнічнай культуры
насельніцтва Палесся

Прапанаваны артыкул з’яўляецца першым з шэрагу матэрыялаў, прысвечаных вераванням, звычаям і абрадам, і напісаных паводле нашых этнаграфічных даследаванняў на Палессі пад час экспедыцый і вандровак па розных мясцінах гэтага надзвычай цікавага і мала даследаванага краю.

Надрукавана пра Палессе і даўнія вераванні яго жыхароў шмат, але за выключэннем адзінкавых работ [1; 5; 6; 7; 9; 10; 15], гэта часцей за ўсё адзначэнне тых ці іншых адметнасцей, часта памылковых. Напрыклад, сцвярджэнне, што Палессе ёсць рэгіён, які доўгі час быў замкнёны , адрэзаны ад "цывілізаванага свету" і меў з ім вельмі слабыя кантакты, таму тут захаваліся найбольш архаічныя рысы "традыцыйнай культуры" і шмат перажыткаў з глыбокай даўніны. Тэзіс аб ізаляванасці Палесся не адпавядае сапраўднасці. Гэты рэгіён з даўніх часоў меў вельмі цесныя і інтэнсіўныя кантакты з суседнімі рэгіёнамі, і нават з аддаленымі. Але гэта былі кантакты эканамічнага, палітычнага, сацыяльнага накірунку. Былі таксама і этнакультурныя суадносіны, але яны не прыводзілі да значнага ўплыву другіх этнічных культур на адзін са структурастваральных элементаў этнічнай субкультуры Палесся – нормы паводзін людзей у дачыненні адзін да аднаго, да грамадства, да навакольнага свету.

У святочны дзень каля царквы. Фота Ю. Шыманчыка. 1937.

Як паказваюць этнаграфічныя даследаванні, сістэма сямейнай арганізацыі, тып сям’і, сістэма роднасных і сваяцкіх адносін з’яўляюцца галоўным клопатам і задачай у працэсе ўзнаўлення этнічнай культуры ў чарадзе змяняючых адзін аднаго пакаленняў. Культура Палесся здольна ўспрыняць, перапрацаваць і ўключыць у этнічную традыцыю новыя тэхналогіі, прыёмы арганізацыі працы, элементы арганізацыі жылой прасторы, сістэмы ўзаемаадносін з навакольным асяроддзем, элементы ўладкавання бытавых умоў і гэтак далей. Але не заўважана больш ці менш значных запазычанняў у сістэме роднасці і сваяцтва, у структуры сямейных традыцый, тыпах сямейнай арганізацыі. Больш таго, такія запазычанні сустракаюць рэзкае супрацьдзеянне з боку грамадства [6, с. 222-237].

Сістэма роднасці і сваяцтва на Палессі - найбольш трывалы і стабільны элемент этнічнай культуры, мабыць таму і сама этнічная культура змагла вытрымаць даволі моцны асіміляцыйны ўціск з боку суседніх этнічных культур, больш таго, яна змагла канчаткова асіміляваць татараў, групы рускіх, украінцаў, паўночных і ўсходніх беларусаў, частку палякаў. Шляхта, ў большасці, на Палессі так ніколі і не ўспрыняла канчаткова пальшчызны, яна засталася этнічнай групай у складзе палескай этнічнай культуры, хоць у Паўночнай і Цэнтральнай Беларусі, яна ў той ці іншай ступені была асімілявана польскай культурай.

З гэтай нагоды вялікую цікавасць выклікаюць пытанні, звязаныя з месцам і роляй рэлігіі ў этнічнай культуры Палесся, бо, з пункту гледжання генетычнай антрапалогіі, менавіта рэлігія з’яўляецца механізмам захавання, абгрунтавання, асвячэння і ўзнаўлення і нормаў маралі, і тых элементаў культуры, якія цесна звязаны з мараллю: з сістэмай роднасці і сваяцтва, з тыпам сямейнай арганізацыі і структурай сямейнай традыцыі. Менавіта ў такой якасці рэлігія ўваходзіць у сістэму этнічнай культуры, і ў гэтай якасці заменена нічым быць не можа, бо спробы такой замены прыводзілі да крызісу этнічнай культуры, нават ставілі яе на грань знікнення.

Рэлігія - шматгранная з’ява, але яе, як светапогляд, як базу ідэалогіі, як метад пазнання, закранаць у гэтым артыкуле не будзем, а засяродзімся толькі на акрэсленай праблеме – ролі яе ва ўзнаўленні этнічнай культуры.

Асаблівасцю рэлігійнай свядомасці на Палессі з’яўляецца тое, што яна больш глыбока караніцца ў этнічнай культуры, у параўнанні з суседнімі этнасамі і субэтнасамі, і таму не заўсёды праяўляецца на паверхні як безумоўнае, артадаксальнае следаванне аднаму веравызнанню, адной плыні, адной царкоўнай арганізацыі. Артадаксальнае следаванне, напрыклад, вахабізму, суфізму, каталіцтву, праваслаўю, ці якой-небудзь плыні пратэстантызму, яшчэ не сведчыць аб глыбіні рэлігійнасці. Часцей за ўсё рэлігійнасць артадоксаў і фанатаў ляжыць не глыбей таго ці іншага веравызнання ці яго плыні, месца якіх абмежавана канонамі сістэмы, таму артадаксальныя рэлігійныя сістэмы вымушаны звяртацца да ператварэння рэлігіі ў ідэалогію і палітычную практыку. Апошняя, часцей за ўсё, праяўляецца ў залічэнні вернікаў, якія не належаць да артадаксальнай групы, да "няверных" - з усімі выцякаючымі адсюль наступствамі, якія могуць прымаць формы гвалтоўнага залічэння другіх вернікаў да сваёй групы; ушчамленне іх правоў, абвяшчэнне ім стану вайны як нормы суадносін і г.д.

Каплічка-студня ў наваколлі Ахова, Пінскі павет. Фота н. а. 1921 - 1939.

Мінулае і сучаснасць даюць шмат прыкладаў рэлігійнага фанатызму. Ён сведчыць не аб глыбіні рэлігійнай свядомасці, а наадварот, аб тым, што рэлігійнасць недастаткова глыбока караніцца ў этнічнай культуры, таму рэлігійная сістэма патрабуе знешніх падмацаванняў і аховы ад кантактаў з другімі сістэмамі, бо гэтыя кантакты могуць быць надзвычай небяспечнымі для фанатычнай сістэмы.

Рэлігійнасць на Палессі ляжыць невымяральна глыбей паверхні той ці іншай рэлігійнай сістэмы ці царкоўнай арганізацыі, таму не патрабуе знешніх праяў у выглядзе фанатызму ці артадаксіі. Адсюль вынікае другая асаблівасць палескай рэлігійнасці – надзвычай рэдкія праявы фанатызму і яго непрымальнасць этнічнай традыцыяй. Гэта акалічнасць памылкова прымалася за " вальнадумства", "скептыцызм" а то і "стыхійны атэізм" палешукоў некаторымі актыўнымі дзеячамі барацьбы з рэлігіяй. Глыбокая рэлігійнасць палешукоў бачная хаця б па тым, што атэістычныя ідэі не знайшлі значнага водгуку на Палессі, нават фармальнага, паказнога. Пад час "барацьбы з рэлігяй і забабонамі" Палессе найменш закранулі працэсы закрыцця цэркваў і ліквідацыі прыходаў. Але гэтаму пытанню мяркуецца прысвяціць асобны артыкул, таму тут толькі азначаецца гэтая акалічнасць.

Глыбокая рэлігійнасць перашкодзіла таксама распаўсюджанню на Палессі розных псеўдарэлігійных антысістэм, такіх, як "Белае брацтва", "Аун сенрыкё", "Царква Муна". Толькі дзякуючы гэтаму сатанізм выклікае тут не толькі абурэнне, а і глыбокае пачуццё агіднасці, аж да фізіялагічных яе праяў. Не знайшлі тут бачнай падтрымкі і найбольш артадаксальныя і фанатычныя арганізацыі пратэстанцкага накірунку, хаця Палессе з’яўляецца аплотам пратэстантызму ў Беларусі. Гэта акалічнасць таксама заслугоўвае асаблівай увагі.

Палессе даследчыкі залічваюць да рэгіёнаў, дзе захавалася шмат перажыткаў дахрысціянскіх вераванняў, праяў язычніцтва. На гэтай падставе рэгіён абвешчаны ўнікальным, нават запаведным. А для некаторых прыхільнікаў адраджэння язычніцтва ён стаў аб’ектам актыўнай місіянерскай дзейнасці як найбольш перспектыўны. Але надзеі хутка змяніліся расчараваннем і роспаччу: ну ніяк не хоча паляшук вяртацца да "исконного язычества", нейкі ён тупы і ўпарты, не бачыць сваіх каранёў, хоць ты трэсні.

Сапраўды, сярод абрадаў, звычаяў, павер’яў, прыкмет, у народных песнях, легендах, казках, замовах, узорах вышыўкі, аздабленнях рэчаў дамашняга ўжытку, разьбе па дрэву, строях адзення, сапраўды можна адшукаць вельмі шмат з’яў, рэчаў і матываў, якія бяруць свой пачатак з дахрысціянскіх часоў. Але гэта не азначае, што паляшук асэнсоўвае іх "не па-хрысціянску". Таму гаварыць аб "язычніцкім пласце" ў свядомасці палешука не тое, што "нацяжка", а простая недасведчасць альбо навуковая недобрасумленнасць.

Яшчэ М.А. Кастамараў у першай палове 19-га стагоддзя пераканаўча паказаў, што язычніцтва старажытных славян, па сутнасці, было пошукам шляхоў да сапраўднага адзінага Бога [10]. На гэтым шляху магчымы і непазбежны былі розныя накірункі. У Кіеве, напрыклад, была спроба скласці пантэон і ўсталяваць політэістычную сістэму [12, с. 56]. Магчыма, гэта нейкім чынам адпавядала рэлігійнай свядомасці палян, племені, цэнтрам якога і быў гэты славуты горад. Магчыма таму, Уладзіміру і прышлося сутыкнуцца з неабходнасцю прымусовага хрышчэння кіеўлян [12, с. 59-83]. Гэта акалічнасць знайшла сваё адлюстраванне ў летапісу. Верагодна, у Ноўгарадзе Вялікім політэістычная рэлігійнасць пусціла больш глыбокія карані і была больш фармалізавана і прыведзена ў сістэму. Хрышчэнне там суправаджалася ўжываннем ваеннай сілы [2, с. 131-133]. І гэта таксама адзначана ў фальклоры. Супраць новых парадкаў і новай веры раз-по-раз уздымаюцца паўстанні. Летапіс адзначае і гэта [2].

Хутчэй за ўсё барацьба супраць хрысціянства прывяла да стварэння пэўнай супольнасці, якая выступала за чысціню язычніцтва гэтак жа, як некалькімі стагоддзямі пасля казакі выступалі за чысціню праваслаўя.

Тым не менш, няма ніводнай звесткі з Палесся аб адкрытым супраціўленні ўвядзенню хрысціянства. Больш таго, тут узнікае адна з самых старажытных епархій – Тураўская (1005 г.) [8, с. 23]. Гэта пры тым, што Тураў, паводле аднаго з праваслаўных гісторыкаў, быў заснаваны альбо кіраваўся варагамі; яцвягі ж, паводле гэтай версіі, заснавалі Давыд-Гарадок як свой цэнтр [7]. Хутчэй за ўсё варагі былі толькі наёмнай вайсковай сілай, якая першапачаткова выконвала свае абавязкі, не валодаючы ўсёй паўнатой палітычнай улады, але хутка, дзякуючы свайму выключнаму становішчу, у абставінах пастаяннай ваеннай пагрозы, яны скора гэтую ўладу набываюць.

З’ява запрашэння прафесійных ваенных для абароны гарадоў не такая ўжо і рэдкая рэч для сярэднявечча, і вядома яна не толькі ва ўсёй Еўропе, але і ў Азіі. Менавіта на падставе такога звычаю маглі з’явіцца легенды ў японцаў, якія сталі сцэнарыем фільма Акіра Курасавы "7 самураяў", а рускія летапісцы выкарысталі гэты звычай для стварэння "нарманскай канцэпцыі ўсталявання дзяржаўнасці" ва ўсходніх славян. Прынятая яна была на веру сучаснікамі толькі з прычыны будзёнасці з’явы запрашэння вольных ваенных дружын гарадамі, ды выпадкамі узурпацыі імі ўлады, і да пэўнага часу сумненняў не выклікала. Гісторыкі ж новага часу альбо выкарыстоўвалі гэтую канцэпцыю для доказу няздольнасці ўсходніх славян, без дапамогі Захаду, да "прагрэсу", альбо на розныя лады абвяргалі яе як абразу і паклёп на таленавітых рускіх ці расіян, якія адны змаглі падхапіць двойчы парушаны сцяг Рыма, заснаваць "третий Рим, а четвертому не бывать!"

У гістарыяграфіі першы выпадак называецца фальсіфікацыяй, а другі – мадэрнізацыяй гісторыі. Іх аб’ядноўвае перанясенне сучасных звычаяў, уяўленняў і светапогляду на даўно мінуўшыя часы, калі і звычаі, і светапогляд, і адносіны да рэчаў і з’яў былі зусім другімі, як і самі рэчы і з’явы. Таму прызванне ці не прызванне варагаў істотнага значэння не мае.

Істотна тое, што адарваныя ад сваёй этнічнай культуры, існуючыя як кансорцыі ці канвіксіі [3], нешматлікія ў параўнанні з этнічным асяроддзем, дзе прыходзілася дзейнічаць, такія ваенныя дружыны часта станавіліся адметай часткай этнагенезаў і яскравымі прадстаўнікамі той этнічнай культуры, у асяроддзе якой яны воляй лёсу трапілі. Другімі словамі, яны хутка, і што вельмі адметна, ахвотна паддаваліся асіміляцыі мясцовым насельніцтвам. Веравызнанне такіх "варагаў" асаблівай ролі не іграла. Рэлігійнасць яны засвойвалі разам з той этнічнай культурай, прадстаўнікамі якой станавіліся, таму паўплываць на гэты элемент культуры ні ў станоўчым, ні ў адмоўным сэнсе не маглі. Яны маглі стаць толькі праваднікамі, праз які пранікала новае веравызнанне. Магчыма, што як вярхушка, залежная ад Кіева, яны садзейнічалі распаўсюджванню хрысціянства, а магчыма самі сталі хрысціянамі пад уплывам мясцовага насельніцтва, бо стварэнне епархіі праз 17 гадоў пасля афіцыйнага прыняцця хрысціянства павінна было мець пад сабой пэўную базу сярод жыхароў. У любым выпадку "варажскае" пытанне для этнічнай культуры Палесся не з’яўляецца істотным. Характэрна, што для Заходняй Еўропы нарманскае заваяванне было сапраўды істотным фактарам этнакультурнага і этнасацыяльнага развіцця. Дастаткова згадаць гісторыю Францыі і Англіі [11, с. 166-168].

Хрысціянскае веравызнанне, хутчэй за ўсё, добра адпавядала глыбіні рэлігійнасці насельніцтва і дастаткова поўна задавольвала яго рэлігійныя патрабаванні, магчыма ў большай ступені, чым разрозненыя, часта супярэчлівыя культы язычніцкіх бажаствоў. Хрысціянская рэлігійнасць патрабуе больш глыбокага пранікнення ў сістэму этнічнай культуры, чым язычніцтва. Таму для тых культур, дзе рэлігійнасць не дасягае большай глыбіні, чым паверхня язычніцкай рэлігійнай сістэмы, прыняцце хрысціянства азначала паглыбленне гэтай паверхні, што вяло да кардынальных зменаў у структуры самой этнічнай культуры, вызывала яе рэакцыю, якая праяўлялася ў процідзеянні хрысціянізацыі нават у форме рэлігійных войнаў. Магчыма, такую з’яву мы і назіраем у Ноўгарадзе 11-га стагоддзя.

На Палессі, дзе паверхня язычніцкай рэлігійнай сістэмы не дасягала глыбіні рэлігійнасці як элемента этнічнай культуры, хрысціянства проста "прасачылася" праз гэтую паверхню да больш значных глыбінь і заняло сваё месца ў этнічнай культуры, забяспечыўшы больш эфектыўнае і трывалае ўзнаўленне аднаго з структурастваральных элементаў гэтай культуры – нормаў паводзін людзей у адносінах адзін да аднаго, да грамадства, да навакольнага свету. Гэта паспрыяла ўзмацненню этнічнай культуры і дало штуршок для яе далейшага развіцця.

Прыдарожныя крыжы ў Мачулі, Столінскі павет. Фота С. Бохнінга. 1929.

Язычніцкія вераванні, якія аказаліся на бліжэйшым да паверхні ўзроўні, "расцякліся" па хрысціянству, не закранаючы яго глыбінь. Язычніцтва аказалася не ў стане сапернічаць з хрысціянствам, а хрысціянства, з свайго боку, не бачыла патрэбы траціць значныя сілы на вынішчэнне з’яў, якія не ўяўлялі для яго колькі-небудзь сур’ёзнай пагрозы. (Зразумела, сказанае нельга разглядаць як падрабязны малюнак, гэта найбольш агульнае адлюстраванне працэсу, падрабязнасці маглі ўтрымліваць, і безумоўна ўтрымлівалі праявы варожасці хрысціянства і язычніцтва, але яны не закраналі сутнасці этнічнай культуры, і таму не знайшлі свайго адлюстравання ні ў адным з элементаў гэтай культуры [2, с. 13]).

Трэба адзначыць, што язычніцтва логікай сваёй эвалюцыі непазбежна вядзе да стварэння ўмоў усталявання монатэізму ў той ці іншай форме. Першыя спробы стварэння монатэістычных рэлігійных сістэм насілі яскрава выражаны этнічны характар і грунтаваліся на ідэі богавыбранніцтва [14, с. 338-348, 364-366]. Ідэя роўнасці перад богам становіцца вядучай у сусветных рэлігійных сістэмах. Хрысціянства становіцца рэлігіяй інтэрнацыянальнага Міжземнамор’я. Этнічныя культуры Заходняй і Паўднёвай Еўропы ў той ці іншай ступені былі падрыхтаваны да прыняцця хрысціянства.

Можна сцвярджаць, што палеская культура, дзякуючы надзвычайнай глыбіні рэлігіёзнасці, была падрыхтавана для ўспрыняцця хрысціянства. Стаўшы элементам этнічнай культуры, апошняе змагло перапрацаваць і ўключыць у сябе здабыткі язычніцтва, якія не супярэчылі сутнасці хрысціянства, альбо былі нейтральнымі. Язычніцкія бажаствы, якія знаходзіліся на больш нізкім узроўні этнічнай культуры, надзяляюць сваімі рысамі і функцыямі хрысціянскіх святых. Так, Святы Ілля ва ўяўленні палешукоў ездзіць па хмарах на вогненнай калясніцы, паражаючы маланкай нячыстую сілу, і гэтаму знаходзіцца адпаведнае тлумачэнне з хрысціянскага пункту гледжання. Паспрабуйце патлумачыць, што гэта старажытны язычніцкі бог Пярун. Часцей за ўсё вас проста палічаць дзіваком, які не ведае простых рэчаў: Пярун - гэта назва маланкі, які ж гэта бог? Для больш дасведчанага можна патлумачыць з гістарычнага пункту гледжання. З вамі пагадзяцца, скажуць, што магчыма так і лічылі калісьці, але тыя старажытныя людзі яшчэ не ведалі, што гэта Ілля, а мы ведаем. Патлумачце, што маланка, гэта электрычны разрад. Вам адкажуць: бач ты, на небе электрычнасць зналі намнога раней, чым людзі. Пры гэтым з вамі можа размаўляць выдатны спецыяліст-электрык. Не лічыце яго адсталым прыхільнікам забабонаў. Ведайце, што ён над вамі здзекваецца. За гэтым паказным прымітывізмам хаваецца больш глыбокая рэлігійная перакананасць, якая складае падмурак яго асобы. І няма такой сілы, якая б прымусіла яго пусціць вас да гэтага падмурку.

Тое, што лічыцца забабонамі і "пластом першабытных вераванняў" у свядомасці палешука, гэта толькі вонкавы, ахоўны слой, які бароніць ад чужога пранікнення глыбінныя пласты рэлігійнай свядомасці. Часам гэты вонкавы слой такі недарэчны і гратэскава архаічны, "непрабіваемы" для звыклых лагічных довадаў. Тым больш эфектыўна ён выконвае сваю ролю. Таму забабоннасць і перадаецца з пакалення ў пакаленне, і дасягае сваёй завершанасці ў пераходным ўзросце ад сталасці да старасці.

Часта можна назіраць такую эвалюцыю: актыўны камсамолец і скептык у адносінах да рэлігіі, а тым больш да "забабонаў", камуніст, часам нават артадаксальны, у сталым узросце на наведвае царкву, але і выконвае ўвесь комплекс народных звычаяў і абрадаў. І здараецца гэта не толькі па прычыне жаху перад невядомасцю замагільнага жыцця і імкненнем, на ўсякі выпадак, адмаліцца за грахі. Гэта ў большай ступені праява глыбіні рэлігійнасці ў этнічнай культуры насельнікаў Палесся.

Хрысціянства, стаўшы элементам этнічнай культуры, павінна было набыць і характэрныя для яе атрыбуты: здольнасць да самаўзнаўлення, наследнасць, зменлівасць у пэўных межах, шматварыянтнасць. Апошняя праяўляецца ў тым, што хрысціянскі светапогляд, хрысціянская этыка, хрысціянская абраднасць, становяцца элементамі сямейнай традыцыі, на якія дробіцца этнічная культура. Як было паказана ў манаграфіі "Народная педагогіка Палесся", этнічная культура, як цэлае, зноў адраджаецца ў субкультуры падлеткаў [6, с. 166-200]. Не выпадкова падлеткі з’яўляюцца найбольш артадаксальнай групай вернікаў, а ў гады барацьбы з рэлігіяй – найбольш артадаксальнымі атэістамі. У наш час ёсць усе прыкметы фарміравання моцных падлеткавых груп і ў праваслаўных, і ў каталікоў, і ў пратэстантаў. З прычыны асаблівасцей структуры праваслаўнай царкоўнай арганізацыі падлеткі менавіта, ў праваслаўі, карыстаюцца найбольшым уплывам. Шматварыянтнасць хрысціянскай рэлігійнасці ў выглядзе сямейнай традыцыі, акрамя таго, набывае адзінства ў царкве як арганізацыі, так і храме. Таму царква, разам з падлеткавай субкультурай, з’яўляецца тым элементам, які аб’ектыўна служыў і служыць узмацненню і кансалідацыі этнічнай культуры.

Трэба адзначыць, што хрысціянства сваю ролю этнакансалідуючага элемента на Палессі адыгрывае не як падстава для ідэалагічнай дактрыны, не як падгрунтаванне палітычнай практыкі,– элементаў функцыянальных, – а менавіта ў якасці асноўнай часткі аднаго з структурастваральных элементаў. Гэта, з адного боку, значна павышае ролю хрысціянства ў этнічнай культуры, а з другога – не дазваляе ператварацца прыналежнасці да той ці іншай канфесіі ў падставу для супрацьпастаўлення частак этнасу, субэтнасаў, па рэлігійнай адзнацы. Гэта таксама адна з адметных асаблівасцей рэлігійнасці на Палессі. Менавіта ў гэтым, на наш погляд, прычына адсутнасці колькі-небудзь выразных супярэчнасцей на "бытавым узроўні" паміж хрысціянамі розных веравызнанняў.

Крыж перад францысканскім касцелам ў Пінску. Мал. Гелены Скірмунт. 1861.

Рэлігійнасць у рэгіёне, пасля хрышчэння, складвалася менавіта як хрысціянская. Супярэчнасці і разнагалоссі паміж хрысціянскімі царквамі накладвалі свой адбітак на светапогляды і паводзіны вышэйшых іерархаў, але наўрад ці яны ўплывалі на рэлігійнасць простых вернікаў. Не трэба забываць і такую акалічнасць, што да падзелу хрысціянскай царквы на праваслаўную і каталіцкую (1054 г.) у Тураве ўжо амаль 50 гадоў існавала епархія. У 11–13 стагоддзях палескія княствы актыўна ўдзельнічалі ў палітычных працэсах. Калі прыходзілася змагацца з ворагамі, то вайна ішла не з прадстаўнікамі таго ці іншага веравызнання, а з сіламі пэўнай палітычнай групоўкі. Нават набегі "татара–манголаў" не ўспрымаліся як замах на праваслаўную веру, а як прыход ворагаў, якія хочуць адабраць зямлю, парабаваць багацце, захапіць у палон. Таму, прадухіліўшы небяспеку, мясцовае насельніцтва ўключала ў свой склад, стаўшыя бясшкоднымі, пераможаныя групы няўдалых заваёўнікаў. Інакш нельга патлумачыць наяўнасць мангалоідных рысаў у антрапалагічным тыпе насельніцтва ваколіц Давід–Гарадка, Гарадной (Столінскі раён), Турава і іншых. Бо пераселеныя пры Вітаўце татары былі ўжо еўрапеоідамі. Веравызнанне тых прышлых насельнікаў з мангалоіднымі рысамі, што аселі на Палессі задоўга да Вітаўта, невядома, але ад яго не засталося нават слядоў. Сутыкнуўшыся з больш трывалай этнічнай культурай, прышлае насельніцтва ўспрыняло яе, а разам і рэлігійнасць, і хрысціянства ў праваслаўным варыянце. Хаця наўрад ці у другой палове 13 ст. у рэлігійнай свядомасці вернікаў быў падзел хрысціянства на праваслаўе і каталіцызм. Першы каталіцкі храм у Гродне заснаваны Вітаўтам у 1389 г.; некалькі раней, у 1386 г. у Гайне (Лагойскі раён) Ягайла заснаваў адзін з першых касцёлаў у Беларусі.

Першы каталіцкі кляштар у Беларусі заснаваны ў 1396 годзе ў Пінску. Мабыць, з гэтага часу патрэбна лічыць больш менш сур’ёзнымі спробы каталіцкай місіянерскай дзейнасці на Палессі. У адрозненне ад язычніцкага насельніцтва, місіянерам прыйшлося сутыкнуцца тут з чатырохсотгадовай традыцыяй хрысціянскай рэлігійнасці, якая не патрабавала ні ідэалагічнага падгрунтавання, ні палітычнай падтрымкі, бо стала элементам этнічнай культуры. Верніку не зразумела было: навошта мяняць царкву, калі вера адна. Да таго ж, каталіцкая царква ўспрымалася як элемент другой этнічнай культуры. Шэраг Уній з Польшчай паказаў, што і каталіцкая, і праваслаўная царква ў дадзеным выпадку выконваюць ролю палітычнага інструмента і ідэалагічнага інстытута. Сапраўдных глыбінь рэлігійнасці яны не дасягалі. У часткі этнаса гэта прывяло да памяншэння ўзроўню рэлігійнасці, яна стала менш глыбокай, "усплыла" да ўзроўню міжцаркоўнай палітычнай і ідэалагічнай розні. Гэта акалічнасць дазволіла перайсці ў каталіцтва ці прыняць царкоўную Унію частцы праваслаўных вернікаў, у асноўным з магнацкага саслоўя, хаця і далёка не ўсім.

Змяненне ўзроўню рэлігійнасці павяло да змяненняў у самой этнічнай культуры. Частка магнацкага саслоўя, цесна звязаная палітычна з польскімі кіруючымі коламі, ператвараецца ў кансорцыю [4, с. 592-593], траціць сувязь з сваёй этнічнай культурай і асімілюецца, прыняўшы пальшчызну. Гэты працэс адбываецца на працягу 15–16 стагоддзяў дастаткова інтэнсіўна, што, безумоўна, адмоўна паўплывала на інтэлектуальны патэнцыял этнічнай культуры. Нават пачаўшая складвацца літаратурная мова, як мова ўсяго Вялікага Княства Літоўскага, была забаронена ў 1696 годзе для ўжывання ў якасці афіцыйнай.

У 1413 годзе была заключана Гарадзельская унія, паводле якой 47 польскіх радоў дазволілі карыстацца сваімі гербамі 47 баярам з Вялікага Княства Літоўскага. Гэта быў яшчэ адзін крок па асіміляцыі беларускай знаці, у тым ліку і з Палесся. На гэтым фоне крок Свідрыгайлы, які скасаваў унію з Польшчай, не толькі быў скіраваны супраць палітычнай сістэмы, але і супраць асімілятарскіх намаганняў магнатаў Кароны. Звергнуты ў выніку змовы ён, аднак, не скарыўся і працягваў барацьбу, карыстаючыся шырокай падтрымкай беларускіх, украінскіх і рускіх знатных радоў. Менавіта з гэтага часу праваслаўе стала сцягам барацьбы супраць поўнага падпарадкавання ВКЛ Кароне, што немагчыма было без асіміляцыі большай часткі кіруючага саслоўя. Гэта надало і праваслаўю, і каталіцкай царкве нацыяналістычную афарбоўку. Такое ператварэнне хрысціянскіх цэркваў у ідэалагічны падмурак палітыкі, несумненна, вяло да яшчэ большага памяншэння ролі рэлігійнасці ў этнічнай культуры магнатаў, шляхты і заможных гараджан.

З другога боку, ніша, якую заняў у Заходняй Еўропе пратэстантызм, тут не пуставала. Таму пропаведзі Іероніма Пражскага ў Беларусі ў 1413 годзе водгуку не знайшлі.

Тым не менш, палітычная барацьба з 15 стагоддзя ўсё больш набывае характар этнаканфесійнай. У тагачасным свеце падобная сітуацыя склалася ў Чэхіі. Але там не было супрацьстаяння праваслаўнай і каталіцкай царквы, таму нацыяналізм у Чэхіі этнаканфесійна аформіўся як гусіцкі рух. Этнаканфесійны характар нацыянальнага руху ў Беларусі яскрава праявіўся ў змове М. Алелькавіча, І. Гальшанскага, Ф. Бельскага, выкрытай у 1481 г., а таксама ў мяцяжы М. Глінскага 1508 г. Але гэтыя падзеі, як і ўсё, што адбывалася на тэрыторыі Беларусі аж да ўключэння яе ў склад Расійскай імперыі, ўсё больш і больш відавочна аддалялі кіруючую вярхушку ад этнічнай культуры. Прадстаўнікі яе даволі лёгка станавіліся хто палякамі, хто рускімі, прычым яшчэ невядома, да якой культуры прымкнула больш прадстаўнікоў. Мяняліся і веравызнанні, што сведчыць аб павярхоўным характары іх рэлігійнасці.

З пачатку 16 стагоддзя на поўначы і захадзе Беларусі пачынае распаўсюджвацца пратэстантызм. Але гэтая хваля амаль не закранула Палессе. Яно пачало ператварацца ў аплот пратэстантызму толькі з канца 19 стагоддзя.

У гэтых абставінах захаваць рэлігійнасць як элемент этнічнай культуры магчыма было толькі пры ўмове захавання яе ў якасці сямейнай традыцыі, дзе праваслаўная рэлігійнасць увабрала ў сябе і элементы язычніцтва, якія не супярэчылі хрысціянству. На Палессі, як нідзе болей, царкоўны канон дапаўняўся і паглыбляўся народнай абраднасцю, што памылкова прымаецца за сінкрэтызм.

Ганенні на тую ці іншую царкву, удзел той ці іншай царквы ў палітычных і ідэалагічных акцыях, якія мелі пэўныя наступствы для вернікаў, адпаведна змянялі адносіны да розных канфесій, што праяўлялася ў ваганнях вернікаў, якія адносяць сябе да таго ці іншага веравызнання. Мяркуецца, што грунтоўнае даследаванне ў гэтым накірунку магло б даць адпаведную карціну рэлігійнасці палешукоў і месца ў гэтым розных царкоў, але такія даследаванні, нажаль, амаль не праводзіліся.

Патрэбна звярнуць увагу яшчэ на адну акалічнасць. Палессе, па меншай меры з 19 стагоддзя, актыўна ўцягваецца ў рыначныя адносіны. Дзякуючы адыходніцтву, якое набывае тут масавыя памеры і ахоплівае розныя віды дзейнасці: будаўніцтва, сплаў лесу, паездкі для гандлю насеннем агародніны і кветкавых культур, сушонымі грыбамі, ягадамі, вырабамі мясцовых рамеснікаў – бондараў, ганчароў, кавалёў, шаўцоў, ткачых і іншых, мясцовае насельніцтва набывае навыкі рыначных адносін у такой ступені, што яны становяцца элементам этнічнай культуры, набываюць статус нормаў паводзін. Магчыма, гэта прывяло да з’яўлення i пашырэння пратэстантызму, якi быў прыстасаваны да рыначных адносiн i вельмi добра выконваў ролю падмурка буржуазнай iдэалогii. Ён i прыйшоўся "да двара" у глыбiнi Палесся, дзе рынак не толькi стаў элементам этнiчнай культуры, а набыў рысы капiталiстычных адносiн, да іх марудна прыстасоўвалiся i каталiцкая, i праваслаўная царква.

Літаратура

1. Афанасьев А.Н. Поэтические воззрения славян на природу. В трех томах. М., 1995.
2. Гальковскій Н.М. Борьба христіанства съ остатками язычества въ Древней Руси. Харьков, 1916. Т. 1.
3. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. Л., 1989.
4. Гумилев Л.Н. Этносфера. М., 1993..
5. Жлоба С. Взаимодействие этнических культур в полесских местечках // Диаспоры. Независимый научный журнал, 2002, № 4.
6. Жлоба С. Народная педагогика Полесья. (По материалам этнографических исследований). Брест, 2002.
7. Игумен Анатолий. Воспоминание о древнем православии Западной Руси. Вильна, 1884.
8. Иллюстрированная хронология истории Беларуси, Мн., 2000.
9. Кіркор А. Живописная Россия. СПб., 1882. Т. 3.
10. Костомаров Н.И. Славянская мифология. СПб., 1848.
11. Магидович И.П., Магидович В.И. Очерки по истории географических открытий. В пяти томах. М., 1982. Т.1.
12. Повесть временных лет. М.–Л., 1950. Ч. 1.
13. Рыбаков Б.А. Язычество Древней Руси. М., 2001.
14. Токарев С.А. Религия в истории народов мира. М., 1976.
15. Шеппингъ Д.. Мифы славянскаго язычества. М., 1849.

Сафроній Жлоба
Павел Корнеў