Pakt Ribbentrop – Mołotow. Podział stref wpływów
(sierpień - wrzesień 1939 roku)

Wydarzenia 1938 roku i pierwszej połowy 1939 roku niechybnie zapowiadały zbliżającą się nową wojnę w Europie. Parły do niej głównie kraje faszystowskie – Niemcy i Włochy, wierząc przede wszystkim, że w jej wyniku zmianie ulegnie dotychczasowy układ sił na starym kontynencie. Politykę ekspansjonis-tyczną prezentował także Związek Sowiecki, który choć bazował na innych hasłach, miał również na swoich sztandarach wypisany eksport własnej ideologii.

W połowie 1939 roku zmiany zachodzące w polityce zagranicznej Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) zaczęły zapowiadać korektę stosunków z jego dotychczasowym głównym, ideologicznym wrogiem - Niemcami faszystowskimi. Zachodzące na arenie międzynarodowej przewartościowanie w układzie sił, zdawały się zbliżać do siebie dwa wrogie systemy totalitarne. Dymisja 3 maja 1939 roku Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych, Maksima Litwinowa ¹  (z pochodzenia Żyda) i powołanie na jego stanowisko przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRS – Wiaczesława Mołotowa ²  nieprzypadkowo zbiegła się z zgłoszeniem ze strony władz sowieckich gotowości podjęcia z Berlinem rozmów handlowych i politycznych ³ .

Szansę zawarcia brytyjsko-francusko-sowieckiego porozumienia wojskowego znacznie się oddalały, tym bardziej, że Związek Sowiecki oficjalnie już zaczął faworyzować niemiecki kierunek polityki zagranicznej. Pertraktacje ostatecznie zawieszone zostały 21 VIII 1939 roku, pod pretekstem kategorycznej odmowy przez Polskę zgody na przemarsz wojsk Armii Czerwonej przez swoje terytorium. Był to jednak wyłącznie wybieg dyplomatyczny, bowiem już dzień wcześniej (20 VIII 1939 roku) Hitler pozytywnie zaopiniował wstępny tekst porozumienia o nieagresji wypracowany przez ambasadora Niemiec w Moskwie – Schulenberga i Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych – Mołotowa.

Wydarzenia polityczne zaczynały nabierać coraz większego przyspieszenia. 22 VIII 1939 roku w Moskwie zjawił się Minister Spraw Zagranicznych Niemiec Ribbentop i osobiście ze Stalinem uzgadniał ostateczną wersję traktatu o nieagresji. Stalin świetnie orientował się z położeniu politycznym Hitlera, wiedział, że Niemcy chcąc przeprowadzić jeszcze w tym roku inwazję na Polskę, będą musiały przystać na warunki oferowane im przez ZSRS. Dla obu sygnatariuszy traktat był posunięciem czysto taktycznym, umożliwiającym realizację ich własnych planów militarnych.

Wypracowany w rozmowach dwustronnych tekst porozumienia o nieagresji pomiędzy ZSRS a Niemcami podpisany został w nocy z 23 na 24 VIII 1939 roku przez Ribbentropa i Mołotowa w Moskwie. Składał się on z dwóch części, z pierwszej – oficjalnej, zawierającej stwierdzenia o wyrzeczeniu się użycia siły w stosunkach obustronnych, jak i niepopieraniu działań państw trzecich, zamierzających naruszyć interesy jednej z sojuszem militarnym z ZSRS, a jednocześnie niewierzący w możliwość interwencji zbrojnej Francji i Wielkiej Brytanii, Hitler mógł rozpocząć 1 września 1939 roku wojnę z Polską ⁹ 

Od początku prowadzenia działań militarnych przeciwko II Rzeczypospolitej, Niemcy naciskały na ZSRS, aby ten wkroczył na tereny zagwarantowane mu podpisanymi traktatami. Interwencja wojsk sowieckich, argumentowała strona faszystowska, nie tylko odciąży oddziały niemieckie, ale także przyczyni się do szybszego rozgromienie Polski, co przecież leżało w interesie obu krajów. Pierwsza depesza zawierająca żądanie podjęcia działań militarnych wysłana została przez Ribbentropa do Moskwy już 3 IX 1939 roku ¹⁰ .

Kolejne dyplomatyczne ponaglenia strony niemieckiej oraz szybkie zbliżanie się Wermachtu do linii demarkacyjnej wyznaczonej w tajnym protokole paktu Ribbentrop – Mołotow, zmuszały ZSRS do podjęcia działań militarnych. Sygnałem przygotowującym społeczeństwo sowieckie do mającej nastąpić inwazji na Polskę był artykuł zamieszczony 14 września w „Prawdzie”, zatytułowany „O przyczynach wewnętrznych klęski militarnej Polski”, wymieniający jako główny powód klęski złą (zbrodniczą) politykę II Rzeczypospolitej w stosunku do mniejszości narodowych ¹² . Zaprezentowany w „Prawdzie” kierunek argumentacji działań Armii Czerwonej stał się trwałym wyznacznikiem polityki propagandowej ZSRS. Oczywiście przy zastosowaniu tego typu przesłania działań sowieckich, zachodziła obawa, że strona niemiecka może poczuć się zagrożona, dlatego też propagandowe znaczenie akcji militarnej, w przeddzień rozpoczęcia agresji osobiście wyjaśniał ambasadorowi Niemiec w Berlinie W. Mołotow. Schulenberg relacjonując w tajnym telegramie wysłanym do Berlina, treść rozmowy z Mołotowem, pisał: „(...) rząd radziecki zamierza motywować swoje działania w sposób następujący: państwo polskie rozpadło się i więcej nie istnieje, dlatego anulowaniu ulegają wszystkie zawarte z Polską porozumienia; mocarstwa trzecie mogą podjąć próbę osiągnięcia pożytku z zaistniałego chaosu; Związek Radziecki uważa za swój obowiązek interweniować w celu ochrony swoich braci ukraińskich i białoruskich i umożliwienie spokojnej pracy tej nieszczęśliwej ludności.

Rząd radziecki zamierza opublikować utrzymany w tym duchu komunikat przez radio, w prasie itd., od razu po tym, gdy Armia Czerwona przekroczy granicę i jednocześnie oświadczyć to w oficjalnej nocie polskiemu ambasadorowi tu [w Moskwie – WS] i wszystkim tutejszym misjom dyplomatycznym.

Mołotow zgodził się z tym, że planowany przez radziecki pretekst zawiera nutę obrażającą uczucia Niemców, ale prosi, by, zważywszy na trudną dla rządu radzieckiego sytuację, nie pozwalać na to, aby takie drobiazgi stawały na naszej drodze. Rząd radziecki, niestety, nie dostrzegł jakiegoś innego pretekstu, gdyż dotychczas Związek Radziecki nie troszczył się o swoje mniejszości w Polsce i musiał w ten lub inny sposób usprawiedliwić wobec zagranicy swą obecną ingerencję” ¹³ 

Związek Sowiecki współuczestnicząc w agresji na Polskę, pragnął, w przeciwieństwie do Niemiec faszystowskich, wszelkie swoje poczynania oficjalnie argumentować racjami wyższymi, w tym przypadku była to ochronna mniejszości narodowych. Również przygotowany, a następnie skrupulatnie wprowadzany plan aneksji ziem polskich, był pomyślany jako jedno wielkie propagandowe przedstawienie mające przekonać o słuszności podjętych działań, zarówno własnych obywateli jak i zachodnią opinię publiczną. Dwoistość prowadzonej polityki była nieodłącznym elementem totalitarnego systemu komunistycznego.

Granicę polską oddziały Armii Czerwonej przekroczyły 17 IX 1939 roku o godz. 3.00 (czasu polskiego). Frontem Białoruskim dowodził 42-letni generał pułkownik Michaił Kowalow ¹⁴ .

Działania militarne rozpoczęły specjalnie przygotowane do tego celu przygraniczne oddziały NKWD, świetnie orientujące się z rozmieszczeniu i uzbrojeniu strażnic polskich. Najczęściej zaskoczeni żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, pomimo zaciętej obronny szybko ulegali przeważającym siłom wroga. Wyjątek mogą stanowić oddziały pułków KOP „Głębokie” i „Wilejka”, które wsparte przez miejscowych osadników, policjantów i młodzież nie dały się zaskoczyć i w większości przypadków zdołały wycofać się do granicy litewskiej ¹⁶ . Sytuację militarną stacjonujących na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej jednostek Wojsk Polskiego komplikował dodatkowo niejednoznaczny rozkaz wodza naczelnego, zalecający unikanie walk z Sowietami i jak najszybsze wycofywanie się w stronę Rumuni i Węgier.

Wkraczające na ziemie polskie oddziały Armii Czerwonej otrzymywały wsparcie logistyczne i militarne ze strony miejscowych komunistów, nierzadko specjalnie przerzucanych w tym celu przez NKWD. Do największych rozruchów antypaństwowych (antypolskich) doszło 18 IX 1939 roku, w Skidlu, gdzie miejscowi komuniści na wiadomość o przekroczeniu granicy przez wojska sowieckie, wystąpili zbrojnie przeciwko miejscowym władzom. Rewolta trwała tylko jeden dzień, a sytuację unormowało przybycie 19 IX 1939 r. do Skidla ekspedycji karnej z Grodna, która przywróciła (na krótko) rządy polskie ¹⁷ 

W północno-wschodniej Polsce do najcięższych walk obronnych doszło w Grodnie, gdzie dwa pododdziały Ośrodków Zapasowych 19 i 29 Dywizji Piechoty, pluton działek przeciwlotniczych i miejscowa młodzież 20 i 21 IX 1939 r. stawiali zacięty opór wkraczającym od strony Białegostoku, przez most na Niemnie pancernym oddziałom Armii Czerwonej. W walkach na moście i na ulicach miasta zdołano głównie przy pomocy butelek z benzyną spalić kilka czołgów wroga. Oddziały polskie, pod naporem coraz liczniejszych jednostek sowieckich, wycofały się ostatecznie z miasta w nocy z 21 na 22 XI 1939 r. W walkach po stronie polskiej zginęło około 300 osób, natomiast straty Armii Czerwonej, według danych sowieckich, przedstawiały się następująco:„(...) 47 poległych, 156 rannych, 4 czołgi i 1 samochód pancerny; uszkodzono 12 czołgów i 2 samochody pancerne ¹⁸ 

Ziemie północno-wschodnie II Rzeczypospolitej w ostatniej fazie działań wojennych zostały podzielone pomiędzy dwóch agresorów. Nacierające z zachodu wojska niemieckie, na wiadomość o włączeniu się do wojny ZSRS, zatrzymały się na linii Knyszyn – Białystok – Narew – Hajnówka – Brześć Litewski ²⁰ . Kontakt dwóch obcych armii prowadzących niezależnie akcje militarne przeciwko Armii Polskiej nastręczał wiele kłopotów związanych z logistyką i bezpieczeństwem. Ribbentrop już 15 IX 1939 roku, jeszcze przed rozpoczęciem działań przez armię sowiecką, proponował władzom w Moskwie przeprowadzenie spotkania oficerów niemieckich i rosyjskich w Białymstoku, w celu koordynacji obustronnych operacji wojennych. Do pierwszych kontaktów Armii Czerwonej z frontowymi oddziałami niemieckimi doszło 20 IX 1939 roku w rejonie Kuźnica – Gródek ²¹ . W tym też dniu w Moskwie zapadły wstępne decyzje o ponownym przedyskutowaniu wcześniejszych ustaleń linii demarkacyjnej, wyznaczonej na rzekach Pisa – Narew – Wisła – San ²² . Szczegóły porozumienia uzgodnić miał w Moskwie osobiście Ribbentrop ²³ 

Niezależnie jednak od ostatecznych szczegółowych ustaleń linii demarkacyjnej wojska niemieckie i tak musiały opuścić część zajmowanych obszarów. Na Białostocczyźnie rozkaz nr 14 dowództwa 4 Armii Niemieckiej zarządzał wycofanie wojsk Wermachtu z Białegostoku do 22 IX 1939 r. do godziny 14.00 ²⁴ . Przebieg ewakuacji 20 IX 1939 r. w Białymstoku w Pałacu Branickich omawiali lokalni dowódcy Armii Czerwonej i Wermachtu. Spotkanie zakończyło się uroczystym obiadem na cześć komisji sowieckiej wydanym w Hotelu Ritz ²⁵ .

Ostatni akt przekazania Białegostoku w ręce sowieckie, odbył się na dziedzińcu Pałacu Branickich, jego przebieg tak opisywał M. Czajkowski, naoczny świadek tamtych wydarzeń: „Kompanie honorowe obu obcych wojsk dzielił (a może lepiej byłoby powiedzieć łączył) wysoki maszt, na którym powiewała czerwona flaga z czarnym, o złamanych ramionach, krzyżem na białym polu. Orkiestra grała ‘Deutchland, Deutchland űber Alles’. Obie kompanie sprezentowały broń i flaga ze swastyką zaczęła się opuszczać. Do masztu podszedł oficer sowiecki i założył inną czerwoną flagę, z sierpem i młotem. Obie sojusznicze kompanie prezentowały broń, grano hymn Związku Sowieckiego.

Ostateczny tekst „układu o przyjaźni i granicach między ZSRS i Niemcami” opracowany został w Moskwie 27 i 28 IX 1939 r., w czasie wizyty Ribbentropa. Akt podpisania nastąpił 29 IX 1939 roku o godzinie 5.00 (rano), jednak dokument sygnowała data 28 IX 1939 r ²⁷ . W stosunku do postanowień zawartych w układzie o nieagresji z 23 sierpnia 1939 roku Niemcy faszystowski wyrzekały się swoich praw do Litwy, natomiast w zamian otrzymywały ziemie polskie położone pomiędzy Wisłą, Sanem a Bugiem oraz rejon Suwałk ²⁸ . Obie strony zobowiązywały się ponadto do niepodejmowania w przyszłości sprawy polskiej, którą uważano za trwale rozwiązaną ²⁹ . Zgodnie z tymi porozumieniami ZSRS odstąpiło, od swojego wcześniejszego pomysłu, stworzenia na części zaanektowanego obszaru polskiego - Polskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

Zakończenie działań militarnych i ostateczne ustalenie granicy demarkacyjnej pomiędzy sowiecką a niemiecką strefą okupacyjną rozpoczęło kolejny etap w historii ziem polskich. Każdy z okupantów zaczął wprowadzać własne zarządzenia i prawa. W strefie sowieckiej obok, aresztowań prowadzonych prze funkcjonariuszy NKWD według wcześniej przygotowanych list, działalność rozpoczęła olbrzymia machina polityczno – propagandowa. Władze sowieckie powoływały w terenie kolejne szczeble komitetów tymczasowych oraz przygotowywały wybory do Zgromadzenia Ludowego Białorusi Zachodniej, mającego „prawnie” usankcjonować dokonaną agresję.

 ¹  Maksim Litwinow (1876-1951), dział rewolucyjny, w latach 1930-1939 pełnił funkcję Ministra Spraw Zagranicznych (Komisarza Ludowego do Spraw Zagranicznych) i jednocześnie reprezentował (1934-1938) ZSRS w Lidze Narodów. Członkiem KC WKP(b) był w latach 1934-1941.

 ²  Wiaczesław Mołotow (wł. nazwisko W. Skriabin), od 1921 wchodził w skład KC RKP(b), a od 1926 był członkiem Biura Politycznego KC WKP(b). W latach 1939-1941 pełnił funkcję premiera ZSRS, a od 1941 wicepremiera. Ministrem Spraw Zagranicznych był w latach 1939-1949. Po śmierci Stalina i częściowej korekcie polityki (negacja kultu jednostki) został w latach 1957-60 zesłany na placówkę (jako ambasador) do Mongolii.

 ³  A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej, Łódź 1997, s.18.

 ⁴  Wielka Brytania i Francja pragnęła zawrzeć z ZSRS sojusz wojskowy, gwarantujący wzajemną pomoc w przypadku agresji ze strony Niemiec faszystowskich.

 ⁵  Joachim Ribbentrop (1893-1946), dyplomata faszystowski. Od 1934 kierował biurem do spraw zagranicznych, a w latach 1936-1938 pełnił funkcję ambasadora Niemiec w Wielkiej Brytanii. Od 1938 roku do końca II wojny światowej mianowany przez Hitlera Ministrem Spraw Zagranicznych Niemiec. Po zakończeniu wojny sądzony i skazany na karę śmierci przez Międzynarodowy Trybunał Wojenny w Norymberdze. Stracony w więzieniu.

 ⁶  Dzieje przygotowania i podpisania traktatu o nieagresji pomiędzy ZSRS a Niemcami, są jedną z najlepiej opracowanych kart w historii okupacji sowieckiej lat 1939-1941. Zob. np. P. Żaroń, Ludność polska w Związku Radzieckim w czasie II wojny światowej, Warszawa 1990, T. Jasudowicz, Widmo krąży po Europie. Bezprawie paktu Ribbentrop – Mołotow, Toruń 1993. G. L. Pozanow, Stalin i Hitler. Dokumentalnyj oczerk sowietsko-germanskich diplomaticzeskich otnoszenij 1939-1941 gg, Moskwa 1991.

 ⁷  Białe plamy, ZSRR – Niemcy 1939-1941, Dokumenty i materiały dotyczące stosunków radziecko-niemieckich w okresie od kwietnia 1939 r. do lipca 1941 r., Wilno 1990, s. 59.

 ⁸  Wnikliwe studium ważność paktu Ribbentrop – Mołotow z punktu widzenia prawa międzynarodowego przeprowadził w swojej pracy T. Jasudowicz, Widmo krąży po Europie. Bezprawie paktu Ribbentrop – Mołotow, Toruń 1993.

 ⁹  Pierwotnie data ataku została wyznaczona na 26 VIII 1939 roku, jednak podpisanie porozumień wojskowych pomiędzy Wielką Brytanią a Polską (25 VIII 1939 r.) przyczyniło się do przełożenia przez Hitlera daty rozpoczęcia działań militarnych na 1 IX 1939 roku.

 ¹⁰  Białe plamy.., s. 77. S. Dębski, Pakt Ribbentrop – Mołotow a sowiecka agresja na Polskę 17 września 1939 r., e: Radziecka agresja 17 września 1939 r. i jej skutki dla mieszkańców ziem północno – wschodnich II Rzeczypospolitej, studia i materiały pod redakcją M. Gnatowskiego, Białystok 2000, s. 21. Telegram Ribbentropa przekazany został władzom na Kremlu 4 IX 1939 roku.

 ¹¹  Cz. Grzelak, Działania Armii Czerwonej na Białorusi we wrześniu 1939 roku, w: Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno – wschodnich II Rzeczypospolitej (Białoruś Zachodnia i Litwa Wschodnia) w latach 1939 –1941, pod redakcją M. Giżejewskiej, T. Strzembosza, Warszawa 1995, s.71.

 ¹²  Podobne w treści artykuły ukazywały się też w innych centralnych pismach sowieckich, np. zob. „Izwiestia” 18 IX 193 r., nr 217, 20 IX 1939 r., nr 218.

 ¹³  Białe plamy..,, s. 90-91.

 ¹⁴  Michaił Kowalow (1897-1967), generał pułkownik, dowódca armii II stopnia. W armii carskiej pełnił funkcję sztabskapitana, w 1918 roku wstąpił do Armii Czerwonej. W latach 1938-1940 był dowódcą Białoruskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego. We wrześniu 1939 roku, w okresie inwazji na Polskę, dowodził Frontem Białoruskim. W czasie wojny niemiecko – sowieckiej pełnił różne funkcje dowódcze, na emeryturę doszedł w 1955 roku.

 ¹⁵  Cz. Grzelak, op. cit., s. 772-74. Istorija Wielikoj Otiecziestwiennoj Wojny Sowietskogo Sojuza 1941-145, tom pierwyj, Moskwa 1960, s. 246.

 ¹⁶  Cz. Grzelak, op. cit., s. 78.

 ¹⁷  Zob. M. Wierzbicki, Powstanie skidelskie 1939 r., „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1997, z. 7, s. 75-99. Okupacja sowiecka (1939-1941) w świetle tajnych dokumentów, wybór źródeł pod redakcją T. Strzembosza, Dokument 30, Warszawa 1996, s. 131-144.

 ¹⁸  Cz. Grzelak, op. cit., s. 81. Archiwum Akt Nowych, Zespół Ministerstwa Informacji i Dokumentacji, sygn. 34, k. 17. Według słów Mołotowa, armia sowiecka w czasie działań wojennych przeciwko Polsce poniosła następujące straty: 246 zabitych, 503 rannych na Białorusi Zachodniej oraz 491 zabitych i 1359 rannych na Ukrainie Zachodniej.

 ¹⁹  Szczegółowy opis działań wojskowych na Kresach Wschodnich we wrześniu 1939 roku można znaleźć w następujących pozycjach:Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów 17 września 1939. Działania wojsk Frontu Białoruskiego, red. naukowa Cz. Grzelak, t. 3, Warszawa 1995. K. Liszewski, Wojna polsko-sowiecka 1939, Londyn 1988. W. K. Cygan, Kresy w ogniu. Wojna polsko-sowiecka 1939, Warszawa 1990. Napaść sowiecka i okupacja polskich ziem wschodnich (wrzesień 1939), redaktorzy: prof. dr J. Jasnowski, prof. dr E. Szczepanik, Londyn 1985.

 ²⁰  „Zachodnia Białoruś” 17 IX 1939 – 22 VI 1941. Wydarzenia i losy ludzkie. Rok 1939, Dokumenty 27, Warszawa 1998, s. 134.

 ²¹  Ibidem, s. 134.

 ²²  Dwa największe dzienniki sowieckie „Prawda” i Izwiestia” opublikowały 23 IX 1939 r.mapę z podziałem Polski według sierpniowych ustaleń paktu Ribbentrop – Mołotow.

 ²³  Białe plamy..., s. 100.

 ²⁴  Agresja sowiecka..., Dokument 49, s. 100. Archiwum Wschodnie, Ryszard Krach, Wspomnienia, sygn. II/1341, k. 5. Mieszkańcy Białegostoku nic nie wiedząc o tajnych porozumieniach sowiecko-niemieckich byli zaskoczeni wymianą okupantów.

 ²⁵  „Gazeta Współczesna” 17. IX 1996, nr 181.

 ²⁶  „Kurier Podlaski” 23-25 XI 1990 r., nr 227.

 ²⁷  J. Żołyński, Włączenie polskich ziem wschodnich do ZSRR (1939-1940). Problemy ustrojowe i prawne, Wrocław 1994, s. 42.

 ²⁸  Ustanowienie nowych granic państwowych nie oznaczało automatycznej likwidacji starych kordonów. Przez cały okres okupacji sowieckiej władze utrzymywały posterunki na przedwojennej granicy ryskiej, oddzielając w ten sposób „skażone” kapitalizmem nowo inkorporowane ziemie, od pozostałej części ZSRS.

 ²⁹  Białe plamy.., s. 104-106.

Wojciech Śleszyńsky